Zelfzorg: een integratie

Deze blog lag aan de basis van mijn boek Levenskracht, zelfzorg en persoonlijk meesterschap.

Er is alsmaar meer te doen over zelfzorg. Die opmars weerspiegelt de malaise waarin we ons collectief lijken te bevinden. Op de een of andere manier lijken we tegen de limieten aan te schuren van waartoe we in staat zijn: meer dan ooit in de geschiedenis voelen we ons opgejaagd, vervreemd, angstig, depressief, gefrustreerd, opgebrand, ... En dit in onze – weliswaar kleine – wereld van ongezien comfort, luxe en vrije tijd. Zelfzorg: erg belangrijk! Hoe kan je voor een ander zorgen als je jezelf verwaarloost? Hoe kan je in wat je doet waarde toevoegen als je voorbij gaat aan “jezelf als hefboom”? Uiteindelijk zijn we ons eigen belangrijkste instrument: onze kunde, onze kunst, onze gedrag, ons humeur, onze inschattingen, onze keuzes, … Maar we kunnen ons vanuit ons gebrek aan welbevinden ook gaan wentelen in zelfzorg. Met als gevolg dat het “ik” als een lus gevangen blijft in zichzelf, en de uitweg richting welzijn afgesloten blijft. Op die manier wordt zelfzorg deel van het probleem. Dus wat is dan goeie zelfzorg? Zelfzorg die ons aanwezig, gezond, krachtig in de wereld zet. Ik stel hieronder zeven benaderingen van zelfzorg voor – die elkaar deels overlappen.

Boundary setting (Dana Gionta e.g.)

Grenzen trekken: steevast de meest geproclameerde zelfhulptip. Prioriteiten stellen, keuzes maken, de verwachtingen van anderen weerstaan en “neen” zeggen, en dus mensen teleurstellen en kunnen omgaan met ons schuldgevoel daarover. We kunnen niet alles doen, niet alles willen, niet alles hebben. Onze energie is beperkt en dus dienen we die verstandig te alloceren.

Als we deze benadering gaan doordrijven, dan lopen we het risico dat we ons rigide terugtrekken in een kleine, veilige, comfortabele cocon van zekerheid waarin we alles onder controle hebben, waarbij we onze verantwoordelijkheden ontlopen en de ogen sluiten voor de interdependente, immer in beweging zijnde werkelijkheid.

Sharing (Gervase Bushe)

Om flexibeler te kunnen inspelen op de verwachtingen van buitenaf, kan zelfzorg ook betekenen dat we de negatieve stress en andere lastige gevoelens benoemen en tussen onszelf en de andere durven te leggen. Beleving wordt niet alleen in onze geest geproduceerd, maar ook in onze interacties met anderen. Als we voor de andere transparant worden, onze boosheid, frustratie, opgejaagdheid, …. benoemen (zonder ermee samen te vallen), kunnen deze gevoelens makkelijker in beweging komen. En zeker als de andere persoon ernaar kan luisteren zonder te oordelen. Ook maken we hiermee anderen en het bredere systeem mee verantwoordelijk om te zoeken naar een oplossing. Zo bieden we de relatie of het collectief een kans om eruit te leren.

Een valkuil hier is dat we ons afhankelijk maken van (de reactie van) anderen die misschien minder begrip tonen voor onze situatie dan we zelf zouden willen. Dus we hebben nog andere zelfzorgstrategieën nodig.

Purpose (Victor Frankl)

Weten waarvoor we staan en waarvoor we gaan, is er daar een van. Waarvoor doen we het? Welk verschil willen we maken, en voor wie? Wat is het “grote waarom” achter ons professioneel project? Als je weet waarvoor je leeft, dan verdraag je de meest lastige levensomstandigheden. Gaan voor iets waarin je wil geloven, blijkt een enorme bron van energie die onze grenzen net verlegt. Tegelijk is het ook zo dat als we onze missie kennen, we makkelijker het onderscheid kunnen maken tussen wat ertoe doet en wat niet, en dus verstandiger kunnen kiezen en dus grenzen trekken.

Toch zal het grotendeels zo zijn dat als we vanuit passie werken, we minder last zullen hebben van grenzen. Grenzen schuiven op, maar we gaan er ook over. En dit houden we enkel vol als er ook herstel is – onze volgende zelfzorgbenadering.

Recovery (Nassim Taleb)

Herstel. Onze lichaam en geest kunnen krachtiger worden in bijzonder stresserende omstandigheden, onder voorwaarde dat we onszelf de nodige rust gunnen. In dat “niets doen”, blijkt veel te gebeuren: ons systeem leert uit wat het heeft moeten verduren. Als een spier overbelast is, ontstaan er scheuren. En van zodra we gaan uitrusten, ontstaat er in die scheuren extra spierweefsel, dat ons tegen toekomstige overbelastingen beschermt. Ons lichaam leert als we de tijd nemen om te rusten. Voor onze geest geldt hetzelfde: we kunnen veel aan als we onszelf ook tijd geven voor herstel, rust, ontspanning. De vraag is dan wat ons werkelijk deugd doet. Op tijd gaan slapen of tot na middernacht scherm kijken? Er is heel wat zogenaamde “ontspanning” in de aanbieding dat minder dan we hopen bijdraagt tot werkelijk herstel. Ontspanning die wel werkt: slaap, ontspannende yoga, wandelen of fietsen in de natuur, sport, …

Te veel “recovery” noemen we luiheid. Dus kent ook deze benadering zijn beperking, en kunnen we eens kijken hoe “lichamelijke stress” onze geest in balans kan brengen.

Exposure (Wim Hof)

Een allicht minder bekende, aan yoga verwante manier om aan zelfzorg te doen, bestaat erin om ons lichaam terug bloot te stellen aan de natuurelementen en naar zijn limieten te brengen. De redenering is dat we ons mentaal zwak voelen, omdat ons lichaam verzwakt is geraakt door al het comfort dat we onszelf bieden. Zo hoeft ons lichaam niet meer om te gaan met kou, omdat we ons erop kleden, omdat het overal in huis even warm is, omdat we warm water naar believen hebben, en airco in de wagen, ... En ook niet met honger, want we eten de hele dag door, en dikwijls meer dan we nodig hebben. Hoe kan de geest fris en energiek zijn, als het lichaam zich in een voortdurende toestand van comfortabele verzadiging bevindt? Koud douchen, stevigere yoga-houdingen en ademhalingstechnieken, intermittent vasten, intervaltraining, … Kortom: je lijf wakker schudden, "stretchen", uitdagen met een positieve impact op onze mentale veerkracht als gevolg.

Focus (Mihaly Csikszentmihalyi, Theo Compernolle)

Een groot deel energie verspillen we door onze aandacht te versnipperen. Alles en iedereen, en niet het minst de multimediale technologie, trekt onze aandacht in alle richtingen. We moeten voortdurend schakelen van het ene naar het andere, en dat blijkt zonder dat we het goed in de gaten hebben bijzonder belastend. Meer dan ooit wordt onze aandacht geconsumeerd door wat er op ons afkomt. En als dan blijkt dat de kwaliteit van aandacht in sterke mate de kwaliteit van ons leven bepaalt, dan wordt het al snel duidelijk waarom velen zich zo belabberd voelen. Daarom is het belangrijk om ons te focussen, tijd te voorzien, overtollige prikkels buiten te sluiten en gericht aan de dingen aandacht te geven, liefst gedurende een langere periode waardoor we “in flow” kunnen geraken, loskomen van het keurslijf van de kloktijd, onszelf vergeten en zo weldadig opgaan in wat aan het doen zijn.

Meditatie (Thich Nhat Hanh; Daniel Goleman)

Grenzen stellen, beleving delen met anderen, de bedoeling voor ogen houden, ruimte maken voor herstel, fysieke blootstelling aan de natuurelementen, en focus: zes (zoals gesteld deels overlappende) strategieën die elk op zich allicht niet zaligmakend zijn, maar in combinatie wel een duurzaam verschil kunnen maken, meen ik. De vraag is dan hoe we weten welke van de zes bovenstaande (of nog andere, hier niet vermelde) perspectieven op zelfzorg onze aandacht verdienen? Hoe voelen we aan wat nodig kan zijn? Intuïtief hebben we daar allicht snel een mening over, maar krijgen we daar echt zicht op? Door meditatie, m.i. de meest wezenlijke zelfzorgpraktijk van allemaal.

Meditatie (zazen of vipassana), oftewel: keuzeloos gewaar zijn van sensaties, gevoelens, gedachten, neigingen en intenties. Tijdens meditatie krijgen we (een niet door ons verstand overheerst) inzicht in onszelf. De zes eerder besproken strategieën kunnen gezien worden als bloemblaadjes met als kern in het midden de open, toelatende aandacht die meditatie kenmerkt (zie “Meditatie in zeven metaforen”).

Zoals ik in de boeken Dansen met de wereld en Ontdek jezelf beschreef, is meditatie geen zelfbetrokken praktijk (ook al wordt het dikwijls solitair beoefend), maar net een manier om onszelf én anderen als “ander” te ontmoeten. Meditatie kan ervoor zorgen dat we diep kijken in onszelf en dat we onze zelfzorg op die manier gezond houden. Gezonde zelfzorg houdt ons georiënteerd op de wereld, op de andere. Als we – dankzij een dynamisch-evenwichtige zelfzorg – krachtiger, gelukkiger en gezonder zijn, dan kan dit niet anders dan ons helpen om leven te laten ontstaan in de kieren, spleten en barsten van systemen die ons “comfortably numb” of ziek maken; om wakker en energiek genoeg te zijn zodat we kunnen bouwen aan gezonde, minimale structuren die leven toelaten en de wereld humaniseren.