Meditatie: een landkaart

Woord vooraf

In 'Samen mediteren' (georganiseerd vanuit Studio Zuid in Leuven) mediteren we samen, vanuit oefeningen en vanuit stilte. En hier en daar wordt er een sporadisch woordje uitleg gegeven. Ik stel me dan voor de uitdaging om die toelichtingen zo beknopt, helder en eenvoudig mogelijk te houden. De initiële ambitie was om de essentie ervan op één pagina samengevat te krijgen. Het zijn er enkele meer geworden.

Hieronder vind je een aantal kerninzichten die iedereen op het meditatief pad kan onderzoeken en ontdekken. Talloze anderen zijn ons hierin voorafgegaan. Achteraan verwijs ik naar een aantal inspiratiebronnen. Het onder woorden (proberen te) brengen van deze inzichten, geeft me telkens weer een vreugdevol gevoel. In die zin is het alvast een 'blijde boodschap'. Tegelijk ben ik me bewust van de relatieve waarde van onderstaande verwoordingen. Uiteindelijk kan je enkel in meditatie de lessen die erin verscholen liggen 'aan den lijve' ontdekken.

Vooraleer we van wal steken nog dit: ik meen dat de wereld er heel anders zou uitzien moesten meer mensen onderstaande begrijpen en belichamen vanuit 'meditatief leven'. Ook voor mij blijf dit voor alle duidelijkheid een 'zalige opgave'. Hopelijk wijzen onderstaande woorden ergens een weg aan die je verder zelf samen met anderen kan vinden. Jouw weg is uiteindelijk wijzer dan eender welke wegwijzer.

Waarom zou een mens, als eendagsvliegje in deze immense kosmos, kostbare levenstijd willen besteden aan meditatie? Mensen starten met mediteren in de hoop iets te vinden dat er nu nog niet zou zijn. Ook al is dit voor iedereen verschillend, komt het onderliggend toch dikwijls wel op hetzelfde neer: we willen meer vrede en minder onrust, meer vreugde en minder lijden, en misschien ook meer vitaliteit en minder 'doodsheid'. Dit zijn uitstekende vertrekpunten. Gaandeweg wordt duidelijk dat meditatie deze verlangens 'uiteindelijk' invult, net door te vinden wat er altijd aanwezig is. Wat er te ontdekken valt, vat ik hieronder samen onder "mediteren is het leven beleven zoals het aan je verschijnt" en "mediteren is thuiskomen in bewustzijn". Samen reflecteren ze het dubbele mysterie van het bestaan, waarover zo meteen meer.

Mediteren is het leven beleven zoals het aan je verschijnt

"Ken wat je voor je ziet, en wat voor je verborgen is, zal aan je worden openbaard. Want er is niets dat verborgen is wat niet geopenbaard zal worden" 

– Jezus (in het Thomasevangelie)

Het leven zoals het aan je verschijnt, is niet wat je geest ervan maakt. Maar wat je geest ervan maakt, hoort wel bij het leven zoals het aan ons verschijnt. (Als de betekenis van deze twee zinnen je niet meteen duidelijk is, lees die dan nog eens na het lezen van wat er volgt.)

Over wat de geest ervan maakt, kan een hele bibliotheek worden volgeschreven. Ik stip hier drie dimensies aan waarmee en waarbinnen de geest een beeld van de werkelijkheid opbouwt.

(1) De geest creëert een 'ik-hierbinnen' dat tegenover een 'wereld-daarbuiten' wordt geplaatst. In meditatie gebeurt er niks 'hierbinnen' of 'daarbuiten' en is er enkel aanraken zonder dat er iemand iets aanraakt en zonder dat er iemand door iets aangeraakt wordt. Meditatie lost de door de geest gecreëerde dualiteit tussen subject en object op.

(2) De geest lokaliseert voorwerpen, mensen, gebeurtenissen in de ruimte. "Waar komt dat geluid vandaan? Van ginder!" Maar geluid wordt 'hierbinnen' door onze geest geproduceerd en vervolgens geprojecteerd op 'ginder'. In meditatie zijn zintuigelijke gewaarwordingen noch hier, noch daar, en wel nergens en overal.

(3) De geest lokaliseert gebeurtenissen in de tijd. Hij creëert herinneringen en anticipaties, projecteert daarmee beelden op het verleden en de toekomst. Maar die beelden over 'toen en dan' zijn vanzelfsprekend 'nu'. In meditatie verblijven we in 'nu'.

Binnen die 'matrix' van ruimte, tijd en subject/object dualiteit wordt er een voortdurende 'beeldenstroom' (een film) van de werkelijkheid gecreëerd aan de hand van percepties, emoties, gedachten en intenties. Wat is het 'statuut' van die beelden? Het zijn nuttige illusies. Nuttige illusies geven ons organisme wel degelijk informatie over de werkelijkheid en laten ons daarom toe om ons vlot te bewegen in de wereld. Daarom zijn ze nuttig. Tegelijk verschijnen de beelden die de geest creëert in een vorm die geen gelijkenis vertoont met de werkelijkheid zelf: er zijn daarbuiten geen geuren, kleuren, geluiden. In die zin zijn het illusies. De werkelijkheid is allicht eindeloos meer mysterieus en ongrijpbaar dan we ons kunnen voorstellen.

Door zijn eigen werking (zie (1)) voelt de geest zich afgescheiden van de rest van de wereld. Die afgescheidenheid creëert een subtiel gevoel van rusteloosheid. Vanuit die rusteloos gaan we op zoek naar heelheid. Dat doen we door van alles na te streven: ambities, status, bezit, genot, geluk in de liefde… Maar heelheid zullen we nooit (3) 'daar' en (2) 'dan' en (1) 'buiten onszelf' op een duurzame manier vinden. De enige 'wegloze weg' naar heelheid is meditatief leven.

In meditatie wordt de werking van de geest 'doorzien' en het leven geleefd vanuit hoe het aan je verschijnt. Hoe verschijnt het leven? Als verschijnsel. Hoe de geest de werkelijkheid aan je presenteert, is ook een verschijnsel. Elk verschijnsel is tegelijk een impressie (van de wereld) en expressie (van ons eigen organisme). Elke manifestatie is 'aanraken', een vernieuwde, zichzelf alsmaar weer vernieuwende intimiteit met het eerste mysterie van het bestaan: de werkelijkheid. En er is nog een tweede mysterie: het bewustzijn. Dit brengt ons bij de tweede les.

Mediteren is thuiskomen in bewustzijn

 "Onze ware natuur is de natuur van geen-geboorte en geen-dood. We hoeven nergens naartoe te gaan om onze ware natuur aan te raken. De golf moet niet zoeken naar water omdat ze water is. Je bent waar je naar op zoek bent." 

– Thich Nhat Hanh

Het leven zoals het aan je verschijnt, verschijnt in het bewustzijn. Als je bewust bent, ben je je altijd van iets bewust, wat we hieronder 'vorm' noemen. Vorm bestaat enerzijds uit lichamelijke en zintuigelijke sensaties en anderzijds uit alles wat de geest produceert, met name percepties, emoties, gedachten en intenties. Ook het door de geest gecreëerde 'ik' verschijnt als idee en gevoel van 'iemand te zijn'. Vorm verschijnt verder als een stroom: alles wat zich in het bewustzijn manifesteert, is in beweging, verschijnt en verdwijnt, wordt geboren en sterft terug weg.

Vorm verschijnt in bewustzijn, en dat bewustzijn is niets minder dan je ware natuur. Meditatie laat ons toe om hierin thuis te komen. Maar wat is bewustzijn? Enerzijds zijn we er bijzonder vertrouwd mee omdat we het eenvoudigweg zijn. Anderzijds is het bewustzijn eindeloos mysterieus omdat het zelf niet kan worden waargenomen. Het bewustzijn is vormeloos en kan dus niet verschijnen in zichzelf. (Het gevoel van bewust te zijn verschijnt als vorm, en is dus niet het bewustzijn zelf.) In die zin is het niet 'iets', maar het is ook niet 'niets'. Bewustzijn is het tweede mysterie van het bestaan.

Hoe verhoudt bewustzijn zich tot vorm? Het antwoord hierop wordt in meditatie ontdekt in drie bewegingen.

In een eerste beweging 'herkent' het bewustzijn zichzelf als een oneindige 'ruimte' waarin een eindeloos aantal vormen kunnen verschijnen en verdwijnen. Die ruimte blijft onbewogen en onaangetast door welke vorm dan ook. Krachtige explosies tasten de ruimte zelf niet aan. Zo ook wordt het bewustzijn niet bewogen door heftige emoties. Het bewustzijn kan hier ook worden vergeleken met het scherm waarop de film van je leven zich afspeelt. Een romantische komedie of een bloedstollende thriller: het scherm blijft het scherm dat welke film dan ook mogelijk maakt. Zonder scherm geen film. Zonder bewustzijn geen vorm.

Het bewustzijn verschijnt in deze eerste beweging als het archetype van de 'vader' die getuige is van het doen en laten van het kind. De vader 'weet' dat het kind er is en het kind ontdekt dat het niet alleen is.

 Voel je ademhaling.

Voel je ademhaling als een stroom en golfbeweging.

Rust in ademhalingsgevoel.

*

Word je ademhaling gewaar.

Word je ademhaling gewaar in je romp.

Word subtiele sensaties in je lichaam gewaar, dansend op het ritme van je ademhaling.

Word sensaties gewaar, dansend in de ruimte van gewaar-zijn.

*

"Ik ben". Voel het gevoel iemand te zijn.

Voel het gevoel iemand te zijn in je lichaam.

Rust in wat het gevoel iemand te zijn gewaar wordt.

Laat het gevoel iemand te zijn in elke ademhaling opnieuw geboren worden en sterven.

In een tweede beweging wordt er in meditatie ontdekt dat het bewustzijn elke vorm onvoorwaardelijk toelaat en verwelkomt. Het bewustzijn kan je hier vergelijken met het warme zonlicht dat alles op aarde verlicht en verwarmt. Er is geen terughoudendheid of weerstand tegen wat er verschijnt, integendeel.

Het bewustzijn toont zich hier in het archetype van de 'moeder' die het kind liefdevol omarmt. Het kind mag blij of verdrietig of boos zijn. Een moeder stelt aan haar liefde voor het kind geen voorwaarden. De moeder bemint en het kind voelt zich bemind.

Voel je ademhaling.

Verwelkom en omarm het ademhalingsgevoel.

Rust in wat dit ademhalingsgevoel verwelkomt en omarmt.

*

Verbeeld iets waarnaar je verlangt.

Voel de energie van het verlangen.

Laat het beeld van datgene waarnaar je verlangt los en blijf de energie van het verlangen voelen.

Verwelkom en omarm deze energie.

Rust in wat deze energie verwelkomt en omarmt.

In een derde beweging verschijnt elke vorm als een manifestatie van bewustzijn. Vorm is de momentane, alsmaar veranderende vorm die het bewustzijn aanneemt. De vorm verhoudt zich tot het bewustzijn zoals een golf tot de zee. De golf is deel van de zee. De golf is met name de vorm die de zee momentaan aanneemt. De golf heeft geen afzonderlijk bestaan en is in dat opzicht 'leeg van zichzelf'. Het gevoel iemand te zijn is een golf in de oceaan van niemand zijn.

Ouder en kind zijn hier opnieuw één. Er is geen vader, moeder, kind. Er is enkel vredig en vreugdevol spelen. Het bestaan is één groot 'worden in zijn', 'worden als zijn'.

Voel je ademhaling.

Voel dit gevoel als vorm die het bewustzijn nu aanneemt.

Rust in het bewust gewaar-zijn van ademen.

*

Word je ademhaling gewaar. Word de sensaties in je handen gewaar.

Word je ademhaling én je handen tegelijk gewaar.

Voel dit gewaar-zijn als vorm die het bewustzijn nu aanneemt.

Rust in het bewust gewaar-zijn van ademhaling en handen.

In de eerste beweging is er een duidelijk onderscheid tussen bewustzijn en vorm. Deze beweging is belangrijk omdat er vanuit de werking van de geest geen besef is van bewustzijn. De geest identificeert zich helemaal met vorm en vervreemdt zich hierdoor van zijn ware natuur, van zijn bron. In die zin is de geest onbewust. In meditatie wordt die bron in de eerste beweging herontdekt: de werking van de geest voltrekt zich in het bewustzijn. Het bewustzijn is de getuige die de geest ziet voor wat het is: 'geesteswerking'. In de tweede beweging zijn bewustzijn en vorm ook onderscheiden, maar komen ze wel heel dicht bij elkaar. Alles wat in het bewustzijn verschijnt, inclusief de werking van de geest, wordt verwelkomt en omarmt. Bewustzijn is wat liefdevol door vorm heen straalt. In de derde beweging lost het gemaakte onderscheid op in het besef dat bewustzijn en vorm niet verschillend zijn. Elke sensatie, perceptie, emotie, gedachte, intentie heeft één onderliggende smaak en dat is de smaak van bewustzijn. Doorheen deze drie bewegingen kan de verhouding tussen vorm en bewustzijn kernachtig worden verwoord als onderscheid-zonder-verschil : op het meditatieve pad is het nuttig om beide initieel te onderscheiden om daarna te ontdekken dat ze niet van elkaar verschillen.

Alle mensen hebben éénzelfde 'oorspronkelijk gelaat' en dat is het gelaat van bewustzijn. Dit doorleefd inzicht heeft verregaande ethische implicaties die cruciaal zijn om duurzaam samen te leven op (en met) onze planeet.

De hoogste meditatie is worden-in-zijn.

Eenvoudigweg bewust gewaar-zijn. Niets meer, niets minder.

Dansend worden-als-zijn.

Vanuit het standpunt van de geest zijn deze woorden abstract, weinigzeggend, triviaal of absurd. Meditatieve beoefening laat je toe om bovenstaande inzichten zelf te gaan onderzoeken en ontdekken. Elke verwoording ervan kan hooguit dienst doen als landkaart. Landkaarten zijn producten van de geest en dus - in het beste geval nuttige - illusies. Landkaarten bestuderen brengt ons op zich geen stap verder. Meditatie gebeurt op het terrein. Op dat terrein is het kompas de vrede en vreugde die voortspruit uit de ontdekking van je bewustzijn. Als je dat kompas ontdekt, toont meditatie haar eigen weg.

In de yogische traditie werd ik geïnspireerd door het heldere en verhelderende werk van Rupert Spira en dat van Jean Klein. Rupert Spira's boek You are the happiness your seek vat de boodschap mooi samen. Ook het werk van John Prendergast en Richard Miller is de moeite om te verkennen. Een aan te bevelen boek is Happy for no good reason van Swami Shankarananda.

In de Boeddhistische traditie is het leven en werk van Thich Nhat Hanh een rijke inspiratiebron als een heel toegankelijke, relationele vorm van zen. In het Nederlands taalgebied is het onderricht van Jan Geurtz, geïnspireerd vanuit het dzogchen boeddhisme, hierop een mooie 'aanvulling'. Verder verwijs ik graag naar het werk van Tara Brach, Jack Kornfield, Rick Hanson. Sam Harris heeft een goede 'Waking Up' app met uitstekende inhoud. Een in mijn ogen meesterwerk over Boeddhisme is Introduction to Tantra van Lama Yeshe. Voor zij die een nuchtere én humoristische benadering weten te smaken raad ik het boek Why Buddhism is True van Robert Wright aan.

En dan, voorbij deze tradities zijn de boeken Awake. It's Your Turn van Angelo Dillulo en de 'spirituele bestseller' The Power of Now van Eckhart Tolle krachtige richtingaanwijzers.

Voor een wat langer, maar evenzeer uiterst beknopt verhaal hierover: zie The Dance (als blog-reeks te vinden op deze website) of het e-boek De Dans - Bewustzijn, Vorm & Energie. In het boek Levenskracht beschrijf ik 10 zelfzorgstrategieën, waarvan meditatie er één is.